آثار مکتوب کربلای4 چه روایتی دارند؟
به گزارش هنر شهر، پــس از ۱۰ مــاه بســـیج امکانـــات و مقـــدورات کشـــور و اســـتفاده از تبلیغـــات گسترده و وسیع مبنی بــر «تعییـن سرنوشـت جنـگ» در شـرایطی کـه منـابع صنعتـی و اقتصـادی و مراکــز آب و بــرق کشــور هــدف بمبــاران شــدید و گســترده دشــمن قــرار داشــت، عملیــات «کربــلای ۴» در تــاریخ ۱۳۶۵/۱۰/۳ بــا همکاری چـــهار قـــرارگـــاه بـــه نامهای نجف، قدس، کربلا و نوح شروع شد.
به گزارش هنر شهر به نقل از ایسنا، این عملیات بـ ه دلیـل لـو رفـتن محورهای حمله، بیشتر از چند ساعت ادامه نیافت و فرماندهان که به آگـاهی و هوشیاری دشمن پی بردند، از ادامه عملیـات جلـوگیری کردنـد. بـه نظـر می رسید، ناکامی عملیات کربلای۴، تاوان پیروزی فاو و شکسـت امریکـا در جریان مکفارلین بود و امریکا با دادن اطلاعات دقیق، از شکست استراتژیک دیگری برای عراق جلوگیری کرد.
۱- تحلیل و بررسی جنگ ایران و عراق ـ جلد سوم: تنبیه متجاوز (فصل سوم: تغییر موازنه به نفع ایران (بهمن ۱۳۶۴ - فروردین ۱۳۶۶)):
کتاب «تنبیه متجاوز» جلد سوم از مجموعه پنج جلدی تحلیل و بررسی جنگ ایران و عراق به نویسندگی حسین اردستانی می باشد. محور اساسی بحث در این جلد علل ورود رزمندگان مدافع اسلام به خاک عراق و استراتژ یها و تاکتی کهای مورد استفاده آنها در تنبیه متجاوز می باشد. در این کتاب، ابعاد متعدد جنگ از آغاز عملیات رمضان در تیر ماه ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷ (شش سال) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
در کتاب «تنبیه متجاوز» مسائل در ارتباط با جنگ از تیر ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷ با تأکید بر تنبیه متجاوز و موازنه نظامی و هم تغییر استراتژی عملیات دو طرف جنگ برای کسب برتری دراین خصوص را شامل می شود.
کتاب تنبیه متجاوز از چهار فصل تشکیل شده است؛ فصل اول با عنوان «تحول در صحنه نبرد» دوره زمانی ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۲ را دربر دارد. فصل دوم، «ابتکارات نظامی» نام دارد. در این فصل که اسفند ۱۳۶۲ تا دی ۱۳۶۴ مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته، با بررسی سه عملیات خیبر، بدر کمیل و قادر، ابتکارات نظامی نیروهای خودی بازنگری شده است.
فصل سوم با عنوان «تغییر موازنه به نفع ایران» از بهمن ۱۳۶۴ تا فروردین ۱۳۶۶ را دربر دارد. فصل چهارم، «تغییر استراژی عملیاتی و عوامل مؤثر بر آن» نام دارد. این فصل شامل مقطع زمانی فروردین ۱۳۶۶ – فروردین ۱۳۶۷ است.
در پایان کتاب هم از مباحث طرح شده نتیجه گیری شده است.
۲- تاریخ تحلیلی جنگ ایران و عراق (جلد دوم) (فصل هشتم: تشدید و توسعه جنگ):
جلد دوم کتاب تاریخ تحلیلی جنگ، مسائل سیاسی جنگ همچون چگونگی تصمیم گیری به عبور از مرز بعد از فتح خرمشهر و هم قطعنامه های مختلف سازمان ملل بخصوص قطعنامه ۵۹۸ هم مورد بررسی و تحلیل و بررسی قرار گرفته اند و عملکرد دستگاه سیاست خارجی ایران در دوران جنگ هم ارزیابی شده است. در انتها هم به چگونگی روند خاتمه جنگ پرداخته شده است و عوامل موثر بر پایان دادن به جنگ ۸ ساله بررسی شده اند. فصلی هم به درس ها و تجربیات حاصل از جنگ اختصاص یافته است و علل پیروزی ها و ناکامی های قوای مسلح در جریان جنگ تحمیلی بیان شده است. یک فصل هم به خسارات ایران و عراق از جنگ اختصاص یافته است و به عقب ماندگی های اقتصادی دو کشور اشاره شده است.
در هر فصل در چارچوب مطالب مطرح شده به بهره گیری فراوان رزمندگان اسلام از معارف قرآن مجید و سیره خاندان علیهم السلام و رهبری های موثر امام خمینی که باعث فداکاری های فراوان رزمندگان جبهه ها می شده است هم پرداخته شده است. سر انجام و پایان جنگ هم که با پذیرش معاهده ۱۹۷۵ از جانب صدام حسین - که به بهانه آن جنگ را شروع کرد - به نفع ایران به اتمام رسید هم تشریح گردیده است و به سرنوشت حزب بعث عراق و فروپاشی آن بعنوان حسن ختام پرداخته شده است. کتاب دارای اسناد منحصر به فردی است که ناشی از حضور نویسنده در جبهه ها و هم مذاکره با دست اندرکاران دفاع مقدس بوده است.
۳- سیری در جنگ ایران و عراق ۶ ـ آغاز تـا پایان (فصل ۸: تثبیت توازن به سود ایران):
مجموعه» سیری در جنگ ایران و عراق «عهده دار توضیح، بررسی و تحلیل و بررسی رخدادهای نظامی و سیاسی جنگ هشت ساله عراق و قدرت های بزرگ ضد ایران اسلامی می باشد. این کتاب کل دوران جنگ، از زمینه سازی هجوم ارتش عراق تا آتش بس را شامل می شود. در این مجموعه جنگ به پنج دوره زمانی تقسیم شده است و هر دوره در یک جلد گنجانده شده است، به موازات این مجموعه، کتاب «آغاز تا پایان» تهیه و تنظیم شده است که به بررسی کلی و اجمالی جنگ پرداخته است.
کتاب» آغاز تا پایان، «کتاب نسبتا جامع و مختصری است از تهاجم عراق به سرزمین ایران اسلامی تا پایان جنگ که در آن وقایعسیاسی ـ نظامی این دوران بررسی شده است. برخی این کتاب را در امتداد مجموعه پنج جلدی «سیری در جنگ ایران و عراق «می دانند اما به لحاظ مبحث بندی جدید و سبک و سیاق فصل بندی آن و مهم تر از تمام بیان جنگ از آغاز تا پایان در یک جلد، نمی تواند در ادامه مجموعه یاد شده باشد و بیشتر بعنوان یک کتاب مستقل قابل ارزیابی است.
یکی از تفاوت هایی که این کتاب را از سایر کتب انتشار یافته مرکز مطالعات و تحقیقات دفاع مقدس، متمایز می کند اینست که ملاک تقسیم بندی و عنوان فصل ها بر مبنای سال می باشد که نگرشی جدید شمرده می شود و تلاش شده عناوینی انتخاب گردد که وضعیت کلی حاکم بر هر سال جنگ را بیان نماید.
کتاب «آغاز تا پایان» در واقع یک سالنامه تحلیلی است که از ۹ فصل تشکیل شده است، فصل اول با عنوان» زمینه های تهاجم» به زمینه های امکان اجتناب پذیری از وقوع جنگ پرداخته است.
۴- سیری در جنگ ایران و عراق ۳ ـ فاو تا شلمچه (فصل پنجم: عملیات کربلای ۴):
این کتاب هفت فصل دارد که در آنها مطالب زیر مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است:
فصل اول» نگاهی اجمالی به عملیات والفجرهشت»، شکل گیری و چگونگی عملیات فاو؛ فصل دوم» تشدید فشار به جمهوری اسلامی «تلاش قدرت های بزرگ برای فشار بیشتر به ایران جهت جلوگیری از موفقیت در جنگ، و استراتژی قدرت های بزرگ جهت خاتمه جنگ بدون طرف پیروز؛ فصل سوم» تدابیر و اقدامات مسؤولین کشور «به ویژه حضرت امام خمینی) ره(رویارویی با وضعیت جدید و تاکید امام بر ادامه ی جنگ، طرح ریزی و اجرای عملیات محدود؛ فصل چهارم» تحلیل و بررسی ماجرای مک فارلینرو، «ند شکل گیری سیاست خارجی جدید آمریکا در مقابل ایران و تأثیرات تعیین کننده ماجرای مک فارلین در روابط دو کشور؛ فصل پنجم» عملیات کربلای چهار، «کمک های اطّلاعاتی آمریکا به عراق برای کشف مناطق عملیاتی؛ فصل ششم» عملیات کربلای چهار»، وضعیت دشوار جمهوری اسلامی در روند تحولات جنگ بخصوص بعد از عملیات کربلای چهار؛ فصل هفتم» آخرین تحرک نظامی در جنوب، «چگونگی انجام عملیات کربلای هشت، مرحله تکمیلی عملیات کربلای ۵.
۵- روند جنگ ایران و عراق ـ جلد دوم (فصل هشتم: تشدید و توسعه جنگ):
این کتاب کل دوران جنگ، از زمینه سازی هجوم ارتش عراق تا آتش بس را شامل می شود. در این مجموعه جنگ به پنج دوره زمانی تقسیم شده است و هر دوره در یک جلد گنجانده شده است، به موازات این مجموعه، کتاب «آغاز تا پایان» تهیه و تنظیم شده است که به بررسی کلی و اجمالی جنگ پرداخته است.
کتاب «آغاز تا پایان»، کتاب نسبتا جامع و مختصری است از تهاجم عراق به سرزمین ایران اسلامی تا پایان جنگ که در آن وقایع سیاسی ـ نظامی این دوران بررسی شده است. برخی این کتاب را در امتداد مجموعه پنج جلدی «سیری در جنگ ایران و عراق» می دانند اما به لحاظ مبحث بندی جدید و سبک و سیاق فصل بندی آن و مهم تر از تمام بیان جنگ از آغاز تا پایان در یک جلد، نمی تواند در ادامه مجموعه یاد شده باشد و بیشتر بعنوان یک کتاب مستقل قابل ارزیابی است.
یکی از تفاوت هایی که این کتاب را از سایر کتب انتشار یافته مرکز مطالعات و تحقیقات دفاع مقدس، متمایز می کند اینست که ملاک تقسیم بندی و عنوان فصل ها بر مبنای سال می باشد که نگرشی جدید شمرده می شود و تلاش شده عناوینی انتخاب گردد که وضعیت کلی حاکم بر هر سال جنگ را بیان نماید.
۶- مخابرات در جنگ (روایت مهدی شیرانی نژاد) (جلسه بیستم: غنائم جنگی، راهی برای جبران کاستی ها):
این کتاب حاصل ۲۷ جلسه گفتگوی «یحیی نیازی» با «مهدی شیرانی نژاد» جانشین واحد مخابرات در دوران هشت ساله جنگ ایران و عراق است. شیرانی نژاد که در شکل گیری، توسعه، تجهیز و مأموریت های این واحد حضور پیوسته ای داشته، دانسته ها و مشاهدات خویش را از این دوران را روایت کرده است.
۷- اطلس لشکر ۳۱ عاشورا در دفاع مقدس (فصل پنجم: نبردهای شرق بصره):
کتاب «لشکر ۳۱ عاشورا در عملیات والفجر۸» کارنامه عملیاتی لشکر ۳۱ عاشورا در یکی از مهم ترین عملیات های دفاع مقدس را شرح می دهد. این کتاب در هفت فصل شامل: «لشکر ۳۱ عاشورا بعد از عملیات بدر»، «جغرافیای منطقه»، «شناسایی و اطلاعات»، «سازمان دهی و آماده سازی واحدها»، «خط مانور و یگان»، «شرح عملیات» و «نقش و عملکرد واحدها» وقایع بعد از عملیات «بدر» و «والفجر۸» را به صورت مفصل توضیح داده است.
این کتاب به سبب ذکر جزئیات فراوان، عکس ها، نمودارها، جداول و سایر اسناد مربوطه یکی از آثار مهم و قابل استناد به منظور بهره گیری در پژوهش و پژوهش دفاع مقدس می باشد که مورد استفاده قرار می گیرد.
۸- اطلس لشکر ۱۷ علی بن ابیطالب (ع) در دوران دفاع مقدس (فصل پنجم: اوج قدرت):
لشکر ۱۷ علی ابن ابیطالب (ع) یکی از مهم ترین یگانهای رزمی و قدرتمند سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. این یگان در طول هشت سال دفاع مقدس، در ۱۷ نبرد مستقیم، سه نبرد تحت امر و ۲۸ عملیات پدافندی در جبهه شمال غرب و جنوب، نقش موثری ایفا کرد.
در این کتاب در ۷ فصل، خلاصه ای از عملکرد آفندی لشکر در هشت سال دفاع مقدس به تصویر کشیده است به طوریکه از چگونگی تاسیس و گسترش یگان از عملیات محرم تا والفجر۴ بیان شده است و هم به عملکرد لشکر، در عملیاتهای خیبر، بدر، عاشورای ۲ و والفجر ۸ و در مورد کارنامه موفق لشکر در عملیاتهای کربلای ۱ تا ۵ بیان کرده است و همینطور در مورد مأموریتهای این لشکر در عملیاتهای کربلای ۸ و والفجر۱۰ و عملیات مرصاد شرح میدهد. در ضمن در فصل پایانی این کتاب از فعالیت های بعد از جنگ لشکر اشاره شده است.
این کتاب تلاش دارد از حماسه سازی رزمندگان غیرتمند استان مرکزی، سمنان و زنجان بیان کند.
در گردآوری این اطلس، از منابع در ارتباط با لشکر۱۷ علی ابن ابیطالب در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس و پیش نویس کارنامه عملیات لشکر۱۷ استفاده شده است.
۹- اطلس لشکر ۷ ولی عصر (عج) در دوران دفاع مقدس (فصل پنجم: نبردهای سرنوشت ساز):
«اطلس لشکر ۷ ولی عصر (عج)» سومین اطلس یگانی است. این اطلس به بررسی نقش و عملکرد لشکر ۷ ولی عصر (عج) و حماسه آفرینی رزمندگان و فرماندهان آن در طول ۸ سال دفاع مقدس می پردازد. این کتاب از شش فصل تشکیل شده که در هر فصل به بیان و بررسی عملکرد لشکر ۷ ولی عصر (عج) در طول هشت سال دفاع مقدس پرداخته شده است. از خصوصیت های این کتاب میتوان به ثبت و مستندسازی عملکرد لشکر ۷ ولی عصر (عج) در عملیات های مختلف، نمایش دقیق نقشه عملیات های این لشکر، همینطور درج اطلاعات و آمار رزمندگان، جانبازان و شهدای آن در چارچوب اطلس عملیات های لشکر ۷ ولی عصر (عج) اشاره نمود. همینطور معرفی واحدهای تخصصی در یگان ۷ ولی عصر (عج) بعنوان وجه تمایز این اطلس با سایر اطلس هایی است که تابحال انتشار یافته اند.
۱۰- اطلس لشکر ۴۱ ثارالله در ۸ سال دفاع مقدس (فصل چهارم: نبردهای پیروز):
یکی از کتاب هایی که در حوزه اطلس یگانی انتشار یافته است کتاب «اطلس لشکر ۴۱ ثارالله» در هشت سال دفاع مقدس تألیف عباس میرزایی است. ناگفته نماند برای تهیه و انتشار این اطلس سردار شهید سپهبد قاسم سلیمانی نقش بسیار جدی و ارزشمند ای را به عهده داشته است بطوریکه با تلاش و همت ایشان کارنامه لشکر ۴۱ ثارالله، همراه با نقشه های عملیاتی لشکر تهیه و تدوین شد.
کتاب «اطلس ۴۱ ثارالله» متشکل از شش فصل است؛ فصل اول را با عنوان «تجاوز ارتش عراق و تشکیل هسته های مقاومت» با نگاهی بر تشکیل کمیته انقلاب اسلامی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در کرمان شروع کرده و با اشاره به آغاز جنگ تحمیلی و تشکیل تیپ و لشکر ۴۱ ثارالله و نخستین اعزام ها به پایان می برد.
اعزام نخستین گردان سازمان یافته استان به جبهه جنوب و عملیات های کرخه نور و ثامن الائمه و طریق القدس، نبردهای فتح المبین و بیت المقدس موضوع هایی هستند که در فصل دوم، با عنوان «آزادی سرزمین های اشغال شده» آورده شده اند.
در فصل سوم، با عنوان «تعقیب متجاوز»، عملیات رمضان، نبردهای والفجر مقدماتی، والفجر ۱، والفجر ۳ و والفجر ۴ بررسی شده اند. عملیات های خیبر و والفجر ۸ همینطور نبردهای کربلای ۱ و ۴ و ۵ و تکمیلی کربلای ۵، در فصل چهارم بعنوان «نبردهای پیروز» مرور می شوند. در فصل پنجم، با عنوان «نبردهای کوهستانی»، عملیات های کربلای ۱۰، نصر ۴ و والفجر ۱۰ بررسی شده اند. سرانجام، فصل ششم کتاب، با عنوان «پایان جنگ»، به نبردهای پایانی جنگ پرداخته است.
همچنین در آغاز کتاب «اطلس لشکر ۴۱ ثارالله» سردار شهید حاج قاسم سلیمانی یادداشتی نوشته است.
۱۱- اطلس خوزستان در جنگ (محور خرمشهر ـ آبادان: ج) تعقیب متجاوز):
نگارش این کتاب از سال ۸۶ شروع شد و ناظر این کتاب، سردار علی شمخانی بوده اند. بیشتر از ۹۰ درصد کتاب، بر جنگ در خوزستان و بقیه در شهر های دیگر بخصوص کرمانشاه و ایلام تمرکز دارد. در این کتاب آن چه از آغاز جنگ تا پایان اتفاق افتاده، با رویکرد اطلس تصویر شده است.
ویژگی اصلی اطلس ها اینست که تصویر بر متن غالب است؛ یعنی ما با نقشه و تصویر توضیح داده می شود. این کتاب ۳۰ درصد متن و ۷۰ درصد نقشه دارد. متن در کنار تصویر به انتقال مفاهیم کمک می نماید.
ویژگی دیگر اطلس اینست که هر فردی و در هر سنی می تواند از آن بهره ببرد؛ منظور اینست که فرقی نمی کند مخاطب چند سال داشته باشد؛ حتما متوجه مفاهیم از راه تصویر می شود.
کتاب «اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق» ۹ فصل دارد که عبارتند از:
فصل اول با عنوان «جغرافیای خوزستان»، فصل دوم با عنوان «پیشینه اختلافات مرزی ایران و عراق در خوزستان»، فصل سوم با عنوان «بحران سازی عراق در خوزستان»، فصل چهارم با عنوان «هجوم ارتش عراق به خوزستان، هفته اول»، فصل پنجم با عنوان «ادامه تهاجم ارتش عراق و اشغال بخشی از خوزستان»، فصل ششم با عنوان «مقاومت و کوشش برای بیرون راندن اشغالگر»، فصل هفتم با عنوان «آزاد سازی مناطق اشغالی خوزستان»، فصل هشتم با عنوان «عبور از مرز»، فصل نهم با عنوان «پایان جنگ».
۱۲- اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق (عبور از مرز):
نگارش این کتاب از سال ۸۶ شروع شد و ناظر این کتاب، سردار علی شمخانی بوده اند. بیشتر از ۹۰ درصد کتاب، بر جنگ در خوزستان و بقیه در شهر های دیگر بخصوص کرمانشاه و ایلام تمرکز دارد. در این کتاب آن چه از آغاز جنگ تا پایان اتفاق افتاده، با رویکرد اطلس تصویر شده است.
ویژگی اصلی اطلس ها اینست که تصویر بر متن غالب است؛ یعنی ما با نقشه و تصویر توضیح داده می شود. این کتاب ۳۰ درصد متن و ۷۰ درصد نقشه دارد. متن در کنار تصویر به انتقال مفاهیم کمک می نماید.
ویژگی دیگر اطلس اینست که هر فردی و در هر سنی می تواند از آن بهره ببرد؛ منظور اینست که فرقی نمی کند مخاطب چند سال داشته باشد؛ حتما متوجه مفاهیم از راه تصویر می شود.
کتاب «اطلس خوزستان در جنگ ایران و عراق» ۹ فصل دارد که عبارتند از:
فصل اول با عنوان «جغرافیای خوزستان»، فصل دوم با عنوان «پیشینه اختلافات مرزی ایران و عراق در خوزستان»، فصل سوم با عنوان «بحران سازی عراق در خوزستان»، فصل چهارم با عنوان «هجوم ارتش عراق به خوزستان، هفته اول»، فصل پنجم با عنوان «ادامه تهاجم ارتش عراق و اشغال بخشی از خوزستان»، فصل ششم با عنوان «مقاومت و کوشش برای بیرون راندن اشغالگر»، فصل هفتم با عنوان «آزاد سازی مناطق اشغالی خوزستان»، فصل هشتم با عنوان «عبور از مرز»، فصل نهم با عنوان «پایان جنگ».
۱۳- اطلس جنگ ایران و عراق فشرده نبردهای زمینی (تعقیب دشمن در جبهه جنوبی):
در اطلس «جنگ ایران و عراق؛ فشرده نبردهای زمینی»، هشت سال جنگ ایران و عراق و وقایع نوزده ماهه پیش از آغاز رسمی جنگ را در بر دارد. این اطلس با درج نقشه های عملیاتی، روند جنگ تحمیلی را در هفت فصل به شکل نقشه، نمودار، عکس و متن منعکس کرده است. همینطور در این کتاب، گزینش رنگها و آرایش صفحات و رنگ آمیزی نمودارها و نقشه ها، باتوجه به اصول گرافیک و رعایت استانداردهای نظامی و جغرافیایی اعمال شده است.
در مقدمه اطلس «جنگ ایران و عراق» وقایع دوران پیروزی انقلاب اسلامی، شروع تحرکات داخلی و خارجی برای جلوگیری از تثبیت نظام جمهوری اسلامی، زمینه سازی تجاوز ارتش عراق و هجوم همه‌جانبه آن به ایران اسلامی و اشغال بخشی از سرزمین های ایران، تحول در استراتژی جمهوری اسلامی و آزادسازی مناطق اشغالی، اتخاذ استراتژی تعقیب متجاوز و تصرف مناطق مهمی از عراق و پیشروی در شرق بصره و سر انجام برقراری آتش بس با پذیرش قطعنامه و تهدید ارتش عراق برای کشورهای منطقه به اختصار مرور شده است.
۱۴- روند پایان جنگ (فصل سوم: برقراری موازنه):
کتاب «روند پایان جنگ»، جلد چهارم از مجموعه «نقد و بررسی جنگ ایران و عراق» به نویسندگی محمد درودیان می باشد. جلد چهارم به دنبال بررسی چگونگی پایان جنگ و علت پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت به وسیله ایران، در آن موقعیت زمانی است.
برای توضیح تحولات و فصل بندی کتاب، از سه مفهوم «ناکامی در اتمام جنگ»، «برقراری موازنه» و «پایان جنگ» استفاده شده است. بر این اساس سیر تحولات هر دوره در قالب استراتژی ایران و استراتژی عراق بیان شده است.
کتاب «روند پایان جنگ»، در چهارفصل تنظیم شده است و در بخش انتهایی کتاب، لیست راهنمای موضوعی (اعلام) آورده شده است. در فصل اول با عنوان «روش چارچوب نظری» پرسش ها و موضوعات موردنظر بعنوان بیان مساله تحلیل و بررسی شده و سپس دو دیدگاه آقای هاشمی رفسنجانی و آقای رضایی، فرمانده پیشین سپاه، در رابطه با سیر تحولات جنگ بعد از فتح خرمشهر بررسی شده است. فصل دوم «ناکامی در خاتمه جنگ» نام دارد؛ در واقع مبین اراده و تلاش ایران بعد از فتح خرمشهر برای پایان دادن به جنگ است، هر چند به نتیجه نرسید.
در فصل سوم با عنوان «برقراری موازنه»، نویسنده، ابعاد سیاست های آمریکا برای مدیریت جنگ و جلوگیری از پیروزی ایران را تشریح کرده است. فصل چهارم با عنوان «پایان جنگ» مبین ظهور عوامل و زمینه های پایان جنگ است. این دوره با پیروزی در عملیات کربلای ۵ در دیماه ۱۳۶۵ شروع شد و با گسترش درگیری در خلیج فارس از همین زمان ادامه یافت و سر انجام در مرداد ۱۳۶۷ با برقراری آتش بس به پایان رسید.
۱۵- تحلیل و بررسی استراتژی نظامی عراق در جنگ با ایران (فصل نهم: دورهی گذار از استراتژی دفاعی به تهاجمی):
نویسنده کتاب «تجزیه و تحلیل استراتژی نظامی عراق»، فرهاد درویشی سه تلانی با بهره گیری از اسناد و مدارک به جای مانده از جنگ ایران و عراق و همینطور گفتگو با بعضی از فرماندهان دوران جنگ کوشیده است، استراتژی رژیم بعث عراق در جنگ با ایران را تحلیل و بررسی کند و به ارزیابی آن بپردازد.
این کتاب شامل پنج بخش و در مجموع شامل یازده فصل می باشد. در انتها هر فصل منابع ذکر شده است. بخش اول کتاب با عنوان مقدمه و کلیات است. بخش دوم با عنوان استراتژی جنگ عراق در آغاز جنگ، کوشیده است تا استراتژی نظامی عراق را در ماه های نخستین تهاجم ارتش این کشور به ایران، بررسی کند. بخش سوم استراتژی تدافعی عراق از اسفند ۱۳۵۹ تا فروردین ۱۳۶۷ را مورد تجزیه و تجزیه وتحلیل قرار داده است. در مجموع، چرخش استراتژی نظامی عراق از هجومی به دفاعی، از روزهای پایانی سال ۱۳۵۹ و فروردین سال ۱۳۶۰ آغاز و تفکر غالب ارتش عراق شد که تا فروردین ۱۳۶۷ ادامه یافت. بخش چهارم با عنوان استراتژی نظامی هجوم مجدد عراق در بهار و تابستان ۱۳۶۷ می باشد. عراق در مدت کوتاهی نه تنها توانست همه ی سرزمین هایی را که ایران در سالهای ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۷ تصرف کرده بود بازپس گیرد، بلکه ناباورانه تصمیم گرفت تا باردیگر به خاک ایران تجاوز کند تا شاید آن چه را که در تهاجم ۱۳۵۹ کسب نکرده بود در این زمان به دست آورد. و در آخر عوامل تأثیرگذار بر بروز جنگ و حمله عراق به ایران در سه سطح خرد، کلان و سیستماتیک بررسی شده است.
۱۶- رویارویی استراتژی ها (فصل پنجم: مداخله مستقیم):
کتاب» جنگ ایران و عراق، رویارویی استراتژی ها» به بررسی مهم ترین جهت گیری ها و استراتژی های دولت های موثر در صحنه جنگ عراق ضد ایران می پردازد و نتایج ناشی از هر رخداد و تحول اساسی در این جنگ را از این منظر مورد مطالعه و نقد قرار می دهد.
این کتاب با عرضه پیشینه تاریخی اختلافات ایران و عراق، ضمن ریشه یابی زمینه و اهداف عراق از حمله نظامی به ایران، با بهره گیری از الگوی تقسیم بندی مراحل جنگ، تأثیر تحولات هر مقطع بر سیاست ها و مواضع دو کشور درگیر و همینطور هم گرایی و واگرایی استراتژی قدرت های موثر در صحنه جنگ را بررسی نموده است.
کتاب» رویارویی استراتژی ها «به تحولات سیاسی – نظامی جنگ، طی سالهای ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ ه. ش می پردازد. پرسش: جنبه نظامی و عملیاتی به چه میزانی بر سیاست قدرت های بزرگ در مقابل این جنگ اثرگذار بوده است؟ سوالی است که در این کتاب محقق به دنبال پاسخی برای آن می باشد. این تحقیقات به شکل تحلیلی است که به روش علمی مساله را بررسی نموده است.
هدف اصلی این کتاب، عرضه یک چارچوب تحلیلی است که در راه جنگ عراق و ایران از ابتدا تا پایان مبین چگونگی اثرگذاری عملیات نظامی بر سیاست های قدرت های بزرگ می باشدا. لبته نویسنده درصدد نفی تأثیر عامل سیاست بر جنگ نیست، بلکه به سبب خصوصیت های این نزاع، می خواهد نشان دهد که بر اثر تضاد مبانی فکری و منافع نظام جمهوری اسلامی با دو بلوک شرق و غرب و مقابله جدی آنها با نظام جدید و همینطور آمیختگی انقلاب و جنگ، ابتکار عمل، حرف اول را در تقابل زده است.
۱۷- بررسی مسائل اساسی جنگ در آثار ارتش و سپاه (فصل ششم: تأمین اهداف سیاسی در جنگ، با پیشروی در خاک عراق):
در جلد اول از کتاب «مسائل اساسی جنگ در آثار انتشار یافته ارتش و سپاه» نویسنده در بررسی نوع نگاه و زاویه دید آثار منتشره ارتش و سپاه در رابطه با جنگ عراق و ایران، تلاش دارد که از نگرش های شخصی ـ سازمانی و واقعه محوری ـ تاریخی که الان بر روایت جنگ سایه افکنده است فراتر رفته و به منظور اندیشه ورزی در رابطه با جنگ عراق و ایران، بررسی آثار منتشره ارتش و سپاه را با هدف تبیین تحولات نظامی ـ راهبردی جنگ در جواب نیازهای آینده انجام دهد بدین معنا که آثار انتشار یافته بر مبنای موضوعات و مسائل اساسی جنگ تعریف و سپس در نسبت با آن ارزیابی خواهد شد.
۱۸- درسهای جنگ مدرن جنگ ایران و عراق (جلد اول) (فصل هشتم (مقطع پنجم: حملات نهایی ایران [ش۱۳۶۴-۱۳۶۶] )):
کتاب «درس های جنگ مدرن»، جنگ ایران و عراق جلد اول نوشته آنتونی کردزمن و ابراهام واگنر است که در سال ۱۳۹۰ توسط حسین یکتا به فارسی ترجمه شده است. در این کتاب می خوانیم: جنگ ایران و عراق حدود ۹ سال به طول انجامید در این جنگ بی سابقه در جهان سوم، ایران و عراق به جنگی گسترده و فراگیر با هم پرداختند که تقریبا همه قدرت های سیاسی دنیا در کشمکش های سیاسی و یا نبردهای روی داده در خلیج، سهیم بودند.
این جنگ درسهای بسیاری در مورد اهمیت انتقال تکنولوژی و توانایی نیروها در انجام عملیات ترکیبی، دربر داشت هیچ کدام از دو طرف حتی قادر نبودند از پتانسیل تسلیحاتی خود به صورت کامل بهره گیرند درحالی که ایران مشکل دسترسی به سلاح های نوین داشت، هر دو طرف از نبود سازمان دهی و آموزش برای جنگ نوین رنج می بردند. این کتاب هشت فصل دارد که در اینجا به آنها اشاره می نماییم.
فصل اول شامل مقدمه ی نویسنده است. فصل دوم با عنوان زمینه های جنگ ایران و عراق، فصل سوم با عنوان عوامل تأثیرگذار بر روند جنگ ایران و عراق، فصل چهارم با عنوان مقطع اول: تجاوز عراق به ایران، ۱۹۸۰، فصل پنجم با عنوان مقطع دوم: آزادسازی مناطق اشغالی ایران ۱۹۸۲ - ۱۹۸۱، فصل ششم با عنوان مقطع سوم: تجاوز ایران به عراق، ژوئن ۱۹۸۲ تا مارس ۱۹۸۴، فصل هفتم با عنوان مقطع چهارم: جنگ فرسایشی و جنگ در خلیج (فارس)، آوریل ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۶، فصل هشتم با عنوان مقطع پنجم: حملات نهایی ایران، ۱۹۸۷ - ۱۹۸۶ است.
۱۹- جنگ صدام؛ جنگ ایران و عراق از دیدگاه فرمانده گارد ریاست جمهوری عراق (گفت وگوی هشتم):
کتاب دو بخش دارد که بخش اول آن تألیف و بخش دوم گفتگو با آخرین فرمانده گارد ریاست جمهوری عراق، ژنرال راعد مجید حمدانی است. نویسندگان این کتاب کوین ام. وودز، ویلیامسون مورای، توماس هولادی می باشند.
اهمیت این کتاب از آن جهت است که اساتیدی از موسسه تحلیل های دفاعی دانشگاه دفاع ملی آمریکا با آخرین فرمانده سپاه گارد عراق، ژنرال حمدانی گفت و گویی طولانی صورت داد هاند و آنرا در چارچوب کتاب منتشر نموده اند.
حمدانی در این گفت وگوها بعضی از مسائل در ارتباط با عملیات های ارتش عراق و هم برخی از عملیات های ایران در دوران جنگ هشت ساله را تحلیل و بررسی کرده است و از دیدگاه خود نقاط قوت و ضعف قوای رزمی طرفین جنگ را مورد بررسی قرار داده است.
حمدانی یک نظامی قدیمی عراقی بوده و مدتی را در لشکر و سپس سپاه گارد ریاست جمهوری در عالی ترین سطوح خدمت کرده است.
او در مدت خدمت خود تجربیات فراوانی را از جنگیدن با نیروهای ایرانی بخصوص داوطلبان بسیجی کسب کرده است و دائم به فکر فائق آمدن بر شیوه های جنگی رزمندگان اسلام بوده است. ازاین رو از گفته های وی میتوان درک کرد که در چه شرایطی جنگجویان ایرانی موفق تر عمل کرده اند و چرا در بعضی عملیات ها ناکام مانده اند. از طرف دیگر او توانسته تا حدی وضعیت نیروهای رزمی عراق را تشریح نماید و برخی از مسائل بالاتر از سطوح ارتش را هم بیان نماید. البته حمدانی از تمام مسائل ارتش عراق و جزئیات ابعاد جنگ آگاه و آگاه نبوده و بیشتر به نبردهای زمینی پرداخته است.
۲۰- جنگ عراق و ایران (عبدالحلیم ابوغزاله) (فصل نهم: آخرین حمله۱۹۸۷ ـ ۱۹۸۶):
نویسنده ی این کتاب، وزیر دفاع وقت مصر، با یک دید تحلیلی به توصیف و شرح وقایع جنگ ایران و عراق می پردازد. همچون مطالب کتاب، موارد زیر است:
«مواضع جهانی پیش از جنگ (مواضع نظامی کشورهای جهان، استراتژی ابرقدرتها در برابر خاورمیانه و خلیج فارس(ریشه های اختلاف بین عراق و ایران؛ عوامل مؤثّر در سیر جنگ؛ وضعیت صحنه ی عملیات) جبهه های جنوبی، میانی و شمالی(اهداف سیاسی نظامی عراق؛ ادامه ی حملات ایران در اوایل سال۱۹۸۳ حملات ایران علیه» ضدّ انقلاب»)؛
عملیات والفجر سه، جنگ در خلیج فارس، تهدید ایران ضد کشتیرانی نفتی، عملیاتهای والفجر چهار و پنج و شش و عملیات خیبر و نتایج و آثار آن(جنگ فرسایشی؛ آخرین حمله ی ۱۹۸۷ - ۱۹۸۶؛ ادامه ی جنگ فرسایشی؛ هجوم عراق و دخالت غرب، آخرین حمله۱۹۸۷ - ۱۹۸۶، درس هایی از جنگ.»
۲۱- طولانی ترین جنگ (فصل هشتم: عملیات فاو از جانب ایران و اوضاع بعد از آن):
کتاب «طولانی ترین جنگ؛ رویارویی نظامی ایران و عراق» به نویسندگی و ترجمه، در مورد جنگ ایران و عراق است. عنوان اصلی کتاب «the longest war; the iran – Iraq military conflict» است.
کتاب «طولانی ترین جنگ» گویا و روان ترجمه شده است. نویسنده درمجموع با عرضه اسناد و مدارک مختلف و با رویکرد علمی کوشیده مبحث را بررسی کند. در این تألیف به حمایت آشکار قدرت های بزرگ و برخی حامیان آنان (اروپا، شیوخ عرب و...) از عراق در تمامی مراحل جنگ اشاره شده است.
همچنین در این اثر به رغم نگرش انتقادی نگارنده، به تفاوت های آشکار نظام ارزشی و جهان بینی رزمندگان اسلام و نیروهای عراق به تواتر اشاره شده است.
۲۲- ویرانی دروازه شرقی (کتاب اول ـ جنگ های عراق با ایران):
کتاب «ویرانی دروازه شرقی» به قلم سرلشکر "وفیق سامرایی "مسئول اطلاعات ارتش عراق خصوصیت های منحصربه فرد قابل اعتنایی دارد که به آن جذابیت و غنایی خاص بخشیده است. این کتاب مطالب خواندنی و مفیدی برای محققان و علاقه مندان به مباحث جنگ عراق ضد ایران و هجوم ارتش بعثی به کویت و نتایج آن و هم اوضاع عراق در دوران صدام دارد.
»ویرانی دروازه شرقی «که نخستین بار در سال ۱۹۹۷) ۱۳۷۶ ش (با عنوان" حطام البوابه الشرقیه" به زبان عربی منتشر گردید، فورا در سال ۱۳۷۷ به همت مرکز فرهنگی سپاه پاسداران ترجمه و به بازار کتاب ارائه شد. این کتاب در سال ۱۳۸۰ به سبب استقبال مخاطبان مورد تجدید چاپ قرار گرفت اما علیرغم این استقبال جامعه پژوهشی کشور، حدود هشت سال تجدید چاپ نشد تا این که در سال ۱۳۸۸ مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس چاپ مجدد آنرا برعهده گرفت. بدین منظور، کتاب از روی نسخه چاپ دوم حروفچینی مجدد شد و بعد از اصلاح و ویرایش مختصر، صفحه آرایی و آماده چاپ و عرضه به جامعه گردید. این تجدید چاپ با استقبال گسترده خوانندگان و محققان مواجه گردید و تا سال ۱۳۹۵ به چاپ هشتم رسید.
نسخه پیش رو، نهمین چاپ این کتاب وزین است که به نقدی محققانه و منصفانه به قلم استاد خسرو معتضد هم آراسته شده است. این نقد با نظر و نظارت رئیس فقید مرکز اسناد جناب آقای دکتر حسین اردستانی با عنوان مقدمه به ابتدای کتاب اضافه شده است.
۲۳- جنگ ایران و عراق: تاریخ نظامی و راهبردی (فصل هفتم: سال های ۱۹۸۵ تا ۱۹۸۶[ ۶۵-۱۳۶۴] دوران رکود در جنگی طولانی):
کتاب «جنگ ایران و عراق: تاریخ نظامی و راهبردی» ترجمه کتاب THE IRAN-IRAQ WAR: A Military and Strategic History نوشته ویلیامسون موری و کوین وودز است.
این کتاب سومین و آخرین اثر از مجموعه آثاری با عنوان The Iraqi Perspectives Project است که در آنها به بررسی دیدگاه بعضی از مقامات سیاسی و نظامی رژیم سابق عراق در رابطه با جنگ های عمده اش پرداخته شده است. در این کتاب به بررسی تفکرات صدام و دیگر رهبران عالی عراق در قالب تاریخی جنگ و عرضه دیدگاه های افراد در رابطه با حاکمان مستبد گذشته و آینده پرداخته شده است. این کتاب به منطق و روند تصمیم گیری های عراقی ها در رویارویی با چالش ها می پردازد؛ چالش هایی که گاهی حتی موجودیت آنها را هم تهدید می کند.
اهمیت این کتاب ازآن جهت است که گرچه به دست محققان آمریکایی و به طور عمده با بهره گیری از اسناد و مدارک رژیم سابق عراق نوشته شده و در واقع جنگ را از دیدگاهی عراقی ـ آمریکایی روایت می کند ولی در موارد گوناگونی به حقانیت جمهوری اسلامی و درستی مواضع مقامات، فرماندهان، رزمندگان و ملت ایران اذعان کرده است.
۲۴- حقیقت درخشان (فصل چهارم: اقدامات و خدمات سپاه در دوران دفاع مقدس):
کتاب «حقیقت درخشان» به نقش سپاه پاسداران و بسیج در دفاع مقدس از منظر مقام معظم رهبری (مدظله) در محدوده زمانی ۱۳۵۹ تا ۱۳۹۵ در سه بخش پرداخته است. بخش اول این کتاب شامل کلیات پژوهش، بخش دوم و سوم هم در شش فصل به اهداف، رسالت و مأموریت های سپاه و بسیج، خصوصیات و خصوصیت های آنها پرداخته است.
کتاب «حقیقت درخشان» دارای این وجه ممیزه است که دیدگاه مقام معظم رهبری در مورد سپاه و بسیج در دفاع مقدس را با بهره گیری از روش پژوهش کیفی و اسنادی تحلیل محتوای کیفی، دسته بندی و طبقه بندی موضوعی کرده تا تصویر کلی و جامع از دیدگاه ایشان در مورد پیشینه و خدمات این دو نهاد انقلابی عرضه نماید.
۲۵- فرماندهان دفاع مقدس ـ شهید احمد کاظمی (فصل هشتم: جنگ و گریز در شرق بصره):
شهید کاظمی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران جزو نخستین کسانی بود که به سپاه پاسداران پیوسته و از فرماندهان آن محسوب می شد. احمد کاظمی، با شروع جنگ ایران و عراق، با یک گروه ۵۰ نفره در جبهه های آبادان حضور یافت و مبارزه را با عراق شروع کرد. در انتها جنگ، این گروه ۵۰ نفره به یکی از لشکرهای قوی و مهم سپاه) لشکر زرهی ۸ نجف اشرف) به فرماندهی احمد کاظمی تبدیل شد. بکارگیری سلاح های به غنیمت گرفته شده از نیروهای عراقی که به صدها تانک و نفربر و توپخانه و ماشین آلات جنگی بالغ می شد. در جریان عملیات بیت المقدس، کاظمی در صورتیکه فرماندهی تیپ نجف اشرف را به عهده داشت، با عبور از رودخانه کارون در نیمه های شب و بانفوذ به عمق بیست کیلومتری خط دشمن، خویش را به جاده استراتژیک اهواز- خرمشهر رساند و بین نیروهای جبهه خودی و جبهه دشمن نبردی تن به تن رخ داد. او با تثبیت جاده آسفالت حملات بعدی خویش را بسمت خرمشهر شروع کرد.
اسفندماه ۱۳۶۶ لشکر ۸ نجف اشرف به فرماندهی کاظمی در عملیات والفجر ۱۰ در محور دربندیخان حلبچه شرکت کرد. کاظمی که مسئول تصرف شهر حلبچه بود، برای حفظ جان مردم و برای برای رعایت حال زنان و کودکان دستور داد هیچ کس حق ورود به شهر حلبچه را ندارد و عملیات را پیگیری و به پایان رساند.
این اثر در ۱۰ فصل، دیدگاه های "محسن رضایی"، "غلامعلی رشید"، "مصطفی ایزدی"، "حسین علایی"، "محمد درودیان" و "حسن روحانی" را در رابطه با شهید احمد کاظمی دربر دارد.
۲۶- نبـرد شرق بصـره (فصل اول: طرح ریزی در شرایط ویژه):
این کتاب شامل ۳ فصل است. فصل اول کتاب تحت عنوان» طرح ریزی در شرایط ویژه «از والفجر ۸ تا کربلای ۴ و فرازهایی از مدیریت در فضای دشوار با خصوصیت های انقلابی را به نمایش می گذارد.
«هجوم به مستحکم ترین خطوط دفاعی دشمن «عنوان دومین فصل کتاب که طی آن به شرح اجمالی عملیات با هدف نمایش مدیریت و فرماندهی در صحنه نبرد، آن هم در فضایی مملو از خوف و رجا می پردازد.
فصل سوم و پایانی این اثر «بازتابها و دستاوردها «نام گرفته که واکنش رسانه های گروهی، مواضع آمریکا و شوروی، جنگ شهرها و شرایط ایران برای پایان جنگ را عرضه می کند. این فصل توضیح پیچیدگی های مواضع دو ابر قدرت شرق و غرب در آن زمان و هم انگیزه ها و اهداف رسانه ها از نوع تنظیم و انتقال اخبار در دوران دفاع مقدس، به خواننده کمک می نماید که عظمت عملیات کربلای ۵ و نتایج آنرا بیشتر از پیش درک نماید. همینطور اشاره به» شرایط جمهوری اسلامی برای پایان دادن به جنگ «نیز پاسخ ابهاماتی است که به سبب ضعف اطلاعات، گاهی به اذهان خطور می کند.
از خصوصیت های کتاب دارا بودن لیست راهنمای موضوعی کتاب، جدول هایی در مورد سازمان رزم و انواع یگان های دشمن و هم نقشه عملیات کربلای ۵ شامل محورهای هجوم، موانع و منطقه آزاد شده می باشد، که برای سهولت در بهره برداری محققین و محققان به موضوعات مورد نظر در آخر کتاب گنجانده شده است.
۲۷- جنایت جنگی؛ حملات شیمیایی عراق در جنگ با ایران (فصل هشتم: تکرار بمبباران شیمیایی گسترده در منطقهی شلمچه):
در کتاب» جنایات جنگی؛ حملات شیمیایی عراق در جنگ با ایران «به ابعاد دیگری از حملات شیمیایی عراق در جنگ با ایران همچون بررسی جایگاه تسلیحات شیمیایی در جنگ هشت ساله از دیدگاه نظامی، تحلیل انتقادی دیپلماسی خارجی و عمومی جمهوری اسلامی ایران و همینطور پیامدها و بازتاب این اقدام غیر انسانی رژیم بعث عراق پرداخته شده است.
نویسنده کتاب، محمد باقر نیکخواه بهرامی است که خود بعنوان راوی در دوران جنگ به شکل عینی شاهد حوادث رخ داده بوده و در نگارش این کتاب وقایع را دقیق و علمی و همینطور نقادانه به قلم آورده است. این کتاب شامل ۱۲ فصل و یک بخش ضمائم است. فصل اول «تاریخچه جنگ های شیمیایی، «نام دارد. فصل دوم با عنوان» عوامل شیمیایی و کاربرد آ نها در جنگ ها «فصل سوم با عنوان» دستیابی عراق به سلاح های شیمیایی، «فصل چهارم با عنوان «کاربرد سلاح های شیمیایی از دوره اشغال تا ورود ایران به خاک عراق «فصل پنجم با عنوان «بمباران شیمیایی عملیات خیبر و اقدامات دیپلماتیک ایران، «فصل ششم» افزایش حملات شیمیایی عراق در عملیات بدر و اقدامات سیاسی ایران «فصل هفتم با عنوان» بمباران گسترده فاو؛ اوج جنگ شیمیایی عراق ضد ایران «فصل هشتم «تکرار بمباران شیمیایی گسترده در منطقه شلمچه «فصل نهم» فاجعه شیمیایی حلبچه «فصل دهم با عنوان» حملات شیمیایی عراق در مقطع پایانی جنگ «فصل یازدهم «برون افتادن رازها «و فصل دوازدهم «جمع بندی؛ نتایج کلی حملات شیمیایی، بررسی کلی مواضع سازمان های بین المللی «نام دارند.
با استفاده از نتایج و یافته های کلی به جمع بندی حملات شیمیایی پرداخته و در انتها مواضع سازمان ملل متحد در رابطه با کاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ عراق ضد ایران را بررسی نموده است.
۲۸- روزهای پرالتهاب (خاطرات محمد کرمی راد) (بخش دهم: عملیات کربلای۱ و ۴، والفجر۹، نصر۴ و ۸):
کتاب «روزهای پرالتهاب»، خودنگاشت سردار محمد کرمی راد، فرمانده لشکر ۱۱ امیرالمؤمنین(ع) در دوران دفاع مقدس است که در این کتاب، ضمن بازگویی خاطرات دوران انقلاب و پیروزی آن به بیان کارهای شان در دوران حساس انقلاب و دفاع مقدس پرداخته و خاطرات تلخ و شیرین آن دوران پرفرازونشیب را بازگو کرده است.
با توجه به این که هریک از خاطراتی که در کتاب بیان شده، هرکدام در مقطع خاص خودش، شور و هیجان خاصی را داشته است و به همین دلیل عنوان کتاب» روزهای پرالتهاب «نهاده شده است.
این کتاب ۴۰۶ صفحه ای به همراه تصاویر، نقشه و کالک است که به نویسندگی محمد کرمی راد در سال ۱۳۹۷ توسط انتشارات مرز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس انتشار یافته است.
منبع: honareshahr.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب