یک چالش برای قلعه فلک الافلاک
هنر شهر: «قلعه فلک الافلاک» یکی از مهم ترین آثار تاریخی لرستان است که علاوه بر ثبت ملی، از سال 1389 در لیست موقت یونسکو در انتظار ثبت جهانی است، اما حریم این قلعه ساسانی که سالهای زیادی است مخدوش بوده، ثبت جهانی آنرا تا امروز تحت تاثیر قرار داده است. هرچند از سه دهه پیش وعده های بسیاری برای نجات حریم دژ شاپوری داده شده است.
به گزارش هنر شهر به نقل از ایسنا، اطراف «قلعه تاریخی فلک الافلاک» را مغازه ها، دانشگاه لرستان، یک پادگان نظامی، اراضی یک نهاد نظامی و... فرا گرفته بود. اولین بار سال ۱۳۷۰ بعد از سفر مقام معظم رهبری به استان لرستان بود که موضوع در اختیار قرار دادن کل این بستر و محوطه قلعه فلک الافلاک به میراث فرهنگی عنوان شد (ایرنا ۲۱ آذر ۱۴۰۰)، ولی حالا با گذشت بیش از سه دهه فقط قسمتی از آزادسازی ها محقق شده و بخش دیگری از این محوطه هنوز آزاد نشده است. حالا که یکی از سهمیه های ثبت جهانی ایران برای سال ۲۰۲۴ به دره خرم آباد و قلعه فلک الافلاک اختصاص یافته، انگیزه ای است تا نگاهی به سرنوشت حریم این قلعه ساسانی داشته باشیم.
در آخرین گزارشی که درباره ی آزادسازی فلک الافلاک پخش شده، سردار نعمت الله باقری ـ فرمانده سپاه لرستان ـ گفته است: «زحمات دوستانی را که برای آزادسازی قلعه فلک الافلاک انجام شده است، نادیده نگیرید، هر آن چه انجام شده توسط سپاه انجام شده و دغدغه داریم. مکانی که اکنون سپاه در آن قرار دارد یک مجموعه عریض و طویل است و همه تلاشمان را می نماییم که هرچه زودتر جابه جا شویم. حتی به جهت اینکه سرعت کار بالا برود از ادوات خود استفاده کردیم و اکنون در محل جدید، ۶۰ درصد کار پیش رفته و تلاش داریم سریعتر این مهم به عاقبت برسد.»
هشدارها درباره ی ساخت وسازهایی که توسط ارگان های نظامی، سازمان زندان ها و حتی دانشگاه خرم آباد در حریم قلعه فلک الافلاک انجام شده، از سال ۱۳۸۰ داده شده و در صورتیکه نماینده مردم خرم آباد این ساخت وسازها را غیرقانونی خوانده بود، طرح آزادسازی حریم فلک الافلاک سال ۱۳۸۱ مطرح و حتی کلیات آن در کمیسیون فرهنگی مجلس تصویب گردید و به بررسی شورای نگهبان نیز رسید.
عاقبت و پس از تصویب نهایی طرح آزادسازی عرصه قلعه فلک الافلاک در مجلس شورای اسلامی (آذرماه ۱۳۸۲)، که در همان سال به تأیید شورای نگهبان هم رسید، ساختمان های موجود در قسمتی از حریم این قلعه، که دانشگاه آزاد اسلامی واحد لرستان در آن تولید شده بود، به فروش رسید (مرداد سال ۱۳۸۳). همین طور در مسافرت رئیس جمهور به استان لرستان (اسفند سال ۱۳۸۴) آزادسازی قلعه فلک الافلاک جزو مصوبات هیأت دولت بود.
با وجود دستور مقام معظم رهبری و داشتن مصوبه مجلس و هیأت دولت و همین طور تأیید شورای نگهبان، این طرح هنوز بطور کامل تحقق نیافته و در طول این سال ها گفته شده است آن چه مانع تحقق یافتن این وعده بوده، کمبود اعتبار است.
روند اعتراض به ماجرای مخدوش شدن حریم قلعه فلک الافلاک از همان ابتدا شکل گرفت و خردادماه سال ۱۳۸۵ نیز نمایندگان مجلس نسبت به این مساله تذکر دادند و قدرت الله ایمانی ـ نماینده مردم خرم آباد ـ اظهار داشت: «در قسمت بند (ت) تبصره ۸ قانون بودجه سال ۸۴ کل کشور، مجلس به دولت اجازه داد تا برای ایفای تعهدات خود به صاحبان املاک واقع در حوزه های تاریخی و فرهنگی کشور و تملک املاک آنها با اولویتِ محدوده قلعه فلک الافلاک خرم آباد در شهر تاریخی طوس، از محل اعتبارات قانون بودجه، ۱۱۰ میلیارد تومان به این امر اختصاص داده و این مبلغ را به صندوق احیاء و بهره برداری از این اماکن واریز کنند، اما متاسفانه سازمان مدیریت و برنامه ریزی تا حالا هیچ اقدامی انجام نداده و سرنوشت اعتبار بر ما مشخص نیست.» این نماینده بار دیگر در آذرماه سال ۱۳۸۵ در صحن علنی مجلس این مساله را متذکر شد.
با وجود چنین تذکرهایی، تامین اعتبار این طرح با مشکل مواجه بود و هر بار که بحث آزادسازی حریم فلک الافلاک به میان می آمد، یک جمله در بین صحبت ها و تذکرها، چه در صحن علنی مجلس و چه در جلسه های دیگر مطرح می شد: «طرح آزادسازی این محوطه با وجود مصوبات مجلس و هیات دولت هنوز اجرائی نشده است!»
مهر سال ۱۳۸۶، در ادامه روند آزادسازی حریم فلک الافلاک، رئیس دانشگاه لرستان از تحویل قسمتی از دانشکده ادبیات به سازمان میراث فرهنگی و اسفند همان سال، استاندار وقت لرستان از جابه جایی پادگان سپاه شهرستان خرم آباد به مکان دیگر آگاهی داد.
خرداد سال ۱۳۸۷، خبرنگاران از قلعه فلک الافلاک بازدید کردند و در جریان این بازدید، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی لرستان اظهار کرده بود: «مغازه های اطراف قلعه، مهم ترین معضل این پروژه بودند که بیشتر آنها خریداری و تخریب شده و تأسیسات دیگر آن نیز با مذاکرات درحال خرید و اقدام برای حل این مشکل است که امید است در مسافرت دوم هیأت دولت، طرح با اعتبار بیشتر اجرا شود. تا حالا حدود هشت میلیارد تومان برای آزادسازی حریم این قلعه هزینه شده و اگر کل عرصه اطراف قلعه بخواهد خریداری شود ۷۰ میلیارد تومان و اگر زمینش تامین شود و پول عرصه را نخواهیم پرداخت نماییم با ۲۰ میلیارد تومان دیگر می توان کار را تمام کرد.»
شهریور ۱۳۸۷، مدیر طرح های عمرانی دانشگاه لرستان از آزادسازی حریم قلعه فلک الافلاک خرم آباد توسط این دانشگاه در سال ۱۳۸۸ و استاندار لرستان از انتقال زندان مرکزی خرم آباد به محل جدید حداکثر تا سه ماه آینده؛ یعنی تا آذر ۱۳۸۷ آگاهی داد.
طبق بررسی های انجام شده از طرف اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان، تا آبان سال ۱۳۸۷ از مجموع حریم این قلعه، کانون اصلاح و تربیت به مساحت ۹۷۶ متر، سینما فلسطین به مساحت ۷۵۰ متر و ۳۶ باب مغازه به متراژ ۴۸۱ متر، تخلیه و تخریب شدند و از محدوده قلعه تنها تا آن زمان ۲۲۰۷ متر تخلیه و تخریب شده و مابقی؛ یعنی املاک عیانی دانشگاه لرستان به مساحت ۱۵ هزار متر مربع، پادگان سپاه و مدعیان خصوصی به متراژ ۶۱ هزار و ۱۶۶ متر، اراضی ارتش در محدوده دانشگاه لرستان به مساحت ۱۹ هزار و ۸۴۵ متر و... تخلیه نشده بودند. اما در ادامه، دی ماه سال ۱۳۸۷ دفتر استخدامی ارتش در خرم آباد خریداری و تخریب شد.
با توجه به این اقدامات، طبق اظهارات رییس کمیسیون دیوان محاسبات لرستان تا فروردین ۱۳۸۹ در مجموع ۱۰ تا ۱۲ درصد از کل اراضی پیرامون قلعه واگذار شده بودند و این در حالی بود که اسفندماه ۱۳۸۹، معاون اول رئیس جمهور از اختصاص ۳۰ میلیاردریال برای ادامه آزادسازیِ قلعه فلک الافلاک و سایر حریم های آثار تاریخی استان لرستان در سالهای ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ آگاهی داد.
با این وجود، طرح آزادسازی حریم فلک الافلاک همچنان با معطلی و کمبود اعتبار مواجه بود و بگفته نماینده ولی فقیه در سپاه لرستان، «دولت به تعهدات خود در قبال سپاه تا آن زمان عمل نکرده بود، که اگر به آن تعهدات عمل می شد، {پادگان} سپاه نیز حریم قلعه را تخلیه می کرد. »
اقدام بعدی که در امتداد آزادسازی حریم قلعه فلک الافلاک انجام شد، تخریب ساختمان اداره کل میراث فرهنگی لرستان و کتابخانه ۱۷ شهریور خرم آباد در فروردین ۱۳۹۲ و تخریب ساختمان اداره کل پست استان در تیرماه همان سال بود. با وجود آزادسازی این بخش ها، اما هنوز قسمتی از حریم قلعه در گرو ساختمان های نهادهای نظامی مستقر بود و در طول سالهای بعد متولیان میراث فرهنگی لرستان، تامین اعتبار و همکاری این ارگان های نظامی را لازمه این آزادسازی می دانستند.
در دی ماه سال ۱۳۹۳ مدیرکل وقت میراث فرهنگی لرستان آگاهی داد که تا پایان آن سال، قسمتی از حریم قلعه فلک الافلاک که در اختیار ارتش است، رهاسازی می شود و این در حالی بود که این وعده محقق نشد.
در مردادماه سال ۱۳۹۵ فرمانده سپاه حضرت ابوالفضل(ع) اظهار داشته بود: «تا به حال هیچ استانداری نتوانسته به {پادگان} سپاه جا بدهد، ۴۰ میلیارد تومان به ما داده اند، اما زمین هنوز مهیا نیست، چونکه باید ۱۱ میلیارد تومان نیز به جهاد کشاورزی پرداخت کنند، اما هنوز نداده اند.»
با وجود این، تیرماه سال ۱۳۹۶ بود که استاندار وقت لرستان از تخلیه حریم قلعه فلک الافلاک بطور کامل تا شهریور ۱۳۹۶ آگاهی داد که تا بهمن آن سال خبری از تخلیه کامل نشد و بدنبال آن سرپرست وقت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان اعلام نمود که حریم قلعه فلک الافلاک لرستان تا ۲۰ اسفند آن سال آزاد می شود.
این وعده ها در حالی تیتر خبری می شدند که اعتبار مورد نیاز پادگان سپاه برای جابه جایی بطور کامل تامین نشده بود و معاون مهندسی وزارت دفاع در تیرماه سال ۱۳۹۷ گفته بود که «پیش نیاز تخلیه {پادگان} سپاه از قلعه فلک الافلاک راه اندازی پادگان جدید است. این پادگان ۶۸ میلیارد تومان هزینه دارد و اگر اعتبار مورد نیاز تامین شود ما بحث آزادسازی را تا پیش از مهر ماه ۹۸ انجام خواهیم داد.» با این وجود، بهمن سال ۱۳۹۸ از طرف مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان خبر رسید که قسط دوم مبلغ رهاسازی حریم قلعه فلک الافلاک پرداخت نشده است.
در ادامه این روند، در آذرماه ۱۳۹۹ عملیات تخریب ۱۵ باب مغازه از ابنیه موجود در حریم قلعه فلک الافلاک و پل صفوی شروع شد و اسفند ۱۴۰۱ هفت مغازه در ضلع شمالی قلعه فلک الافلاک خرم آباد و مهرماه ۱۴۰۲ سه باب مغازه (به نقل از خبرگزاری وابسته به وزارت میراث فرهنگی) تخریب شد.
عاقبت اعلام گردید که ۸ هکتار از ۱۲ هکتار عرصه قلعه ساسانی فلک الافلاک خرم آباد به نام میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سند خورده است. مدیرکل اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در این زمینه اظهار داشته بود: «عرصه قلعه فلک الافلاک ۱۲ هکتار است که قبل تر در اختیار دانشگاه لرستان، اداره پست، زندان ها، {پادگان} سپاه و... بود. از این ۱۲ هکتار ۸ هکتار به نام دولت جمهوری اسلامی و به نمایندگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی صادر شد. قسمتی از ۴ هکتارِ باقی مانده، دست {پادگان} سپاه است و بخش دیگر آن شامل تپه ای می شود که قلعه فلک الافلاک روی آن تولید شده است. تپه مورد نظر در مالکیت هیچ نهادی نیست.» (روزنامه ایران اسفندماه سال ۱۳۹۹)
شهریور امسال (۱۴۰۲) نیز معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری لرستان از آزادسازی ضلع جنوبی قلعه فلک الافلاک در سال ۱۴۰۳ آگاهی داد.
حال باید دید آیا این بخش از حریم قلعه فلک الافلاک در سال آینده آزادسازی می شود یا باز هم صحبت از کمبود اعتبار و به تعویق افتادن این مصوبه می شود؟
ثبت جهانی فلک الافلاک شاید در سال ۲۰۲۴
در این سال ها که مسئله آزادسازی حریم قلعه فلک الافلاک مطرح بود، هر چند سال یک دفعه وعده نهایی شدن ثبت این قلعه تاریخی در لیست میراث جهانی نیز مطرح می شد، اما موضوع حریم این محوطه تاریخی، ثبت جهانی آنرا هم تحت تاثیر قرار داد و آزادسازی عرصه و حریم قلعه فلک الافلاک، یکی از مهم ترین پیش شرط های یونسکو برای ثبت جهانی این قلعه ساسانی بوده است.
با وجود این که این اثر از سال ۱۳۸۹ در لیست موقت یونسکو قرار گرفته، اما پیشنهاد ثبت جهانی آن در بسته ای با پیوست دره خرم آباد و پل شکسته ارائه شد و مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان نیز از اختصاص سهمیه سال ۲۰۲۴ ثبت جهانی به دره خرم آباد و قلعه فلک الافلاک آگاهی داده است.
وضعیت مرمت و استواری بخشی فلک الافلاک
«قلعه فلک الافلاک» اما در این سال ها تنها به سبب آزادسازی حریم و عرصه اش تیتر خبری نبوده است، بلکه نگرانی هایی هم برای حفظ و استواری بخشی این اثر تاریخی منحصر بفرد وجود داشته که این مساله نیز به سبب کمبود اعتبار و حتی مرمت غیراصولی در خطر بوده است. زلزله‌ی سالهای ۱۳۹۶ و ۱۳۹۹، همین طور سیل سال ۱۳۹۸ وضعیت این قلعه را تا حدودی در خطر قرار داد و سبب تذکر و هشدارهایی برای استواری بخشی آن شد.
حتی در مقطعی اعلام گردید به سبب انجام نادرست طرح استواری بخشی، سنگینی مضاعفی به قلعه و خاک زیرین آن وارد شده و قسمت های جنوبی قلعه فلک الافلاک تا یک میلی متر تَرَک برداشته است و حتی در پی وقوع رعد و برق و صاعقه در خرداد ۱۳۹۷ دیوار سربازخانه این محوطه تخریب شد و در شهریور و مهرماه سال ۱۳۹۸ نیز قسمتی از فضای سبز و باغچه حریم قلعه فلک الافلاک خرم آباد گرفتار آتش سوزی شد.
با توجه به این وقایع، قلعه را در فروردین ۱۳۹۹ مرمت اضطراری کردند. با این وجود، بهمن ۱۴۰۰ نماینده مردم خرم آباد و چگنی در مجلس شورای اسلامی اظهار نمود که «زمین قلعه فلک الافلاک نشست کرده و در خطر تخریب است»، خبری که از طرف مدیرکل میراث فرهنگی این استان نه رد و نه تأیید شد، اما آن چه از طرف متولیان میراث فرهنگی لرستان درباره ی وضعیت قلعه «فلک الافلاک» در این سال ها مطرح بوده، این است که وضعیت این مجموعه خوب است و خطری همچون سیل و زلزله آنرا تهدید نمی نماید.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب